ولایت تشریعی
ولایت تشریعی حق قانون‌گذاری که مخصوص خداست. برخی معتقدند خداوند متعال این حق را به معصومین نیز عطا نموده که دارای گونه‌های مختلفی نظیر ولایت تفسیری است. در دوران معاصر برخی این ولایت را با خاتمیت ناسازگار دانسته که در رد آن پاسخ‌هایی بیان شده است.
ولایت تکوینی به چه معناست؟
ولایت تشریعی به‌‌معنای حق قانون‌گذاری در حوزه دین است؛ یعنی تشریع احکام عبادی، اقتصادی، سیاسی، قضایی و ... . ولایت تشریعی به این معناست که برای موضوعی، حکمی شرعی صادر کنیم و بگوییم حلال یا حرام است.
ولایت تشریعی حق خداست
به‌باور مسلمانان، ولایت تشریعی، در اصل، از آنِ خداست. تنها او حق تشریع احکام دارد و هیچ‌کس با او در این زمینه شریک نیست. از جمله استنادات قرآنی در این زمینه این عبارت است: «إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّـهِ» (حکم‌دادن مخصوص خداست).
آیا پیامبر و امامان هم ولایت تشریعی دارند؟
در مسئله ولایت تشریعی، میان شیعیان، بحث بیشتر این است که آیا پیامبر و امامان هم از چنینی ولایتی برخوردارند یا خیر. در این زمینه دیدگاه‌های متفاوتی هست:
جعفر سبحانی و صافی گلپایگانی با استناد به آیاتی از قرآن گفته‌اند در اسلام هیچ انسانی حق قانون‌گذاری ندارد و این حق مختص خداوند است. و خداوند این حق را، به‌طور کلی، به هیچ‌کس تفویض نکرده است؛ اما در مواردی معدود که در روایات امده است، خدا به پیامبر اجازه تشریع داده است و علت این مسئله آن است که پیامبر معصوم است و مصالح و مفاسد را به‌خوبی تشخیص می‌دهد.
به عقیده اینان، در زمینه، تنها باید به روایاتی اکتفا کرد که . برای مثال در روایتی آمده است که خداوند پج نمازدورکعتی واجب کرد ولی پیامبر هريك از نمازهاى ظهر و عصر و عشا، دو ركعت و به نماز مغرب يك ركعت افزود و خدانیز تصویب کرد همچنین پیامبر تعداد ۳۴ رکعت نماز نافله های روزانه را ۳۴ رکعت قرار داد و خداپذیرفت.
ولایت بر تشریع معصومان
از میان اقسام ولایت تشریعی، درباره ولایت بر تشریع پیامبر(ص) و امامان(ع) اختلاف نظر وجود دارد و در این باره سه دیدگاه وجود دارد:
مخالفان
برخی بر این باورند که حق تشریع اختصاص به خداوند داشته و هیچ کس حتی پیامبر(ص) نیز از این حق برخوردار نیست. این عالمان معتقدند: وظیفه امام فقط تبلیغ و تبیین شریعت است نه تشریع. یکی از فقهای معاصر در این باره می‌نویسد: معصومین به هیچ وجه ولایت بر تشریع ندارند.
موافقان
گروهی بر اساس روایات باب تفویض، براین باورند ولایت بر تشریع به اذن خدا برای پیامبر(ص) و امامان(ع) ثابت است.
محقق اصفهانی معتقد است: پیامبر و ائمه، همان‌گونه که در امور تکوینی واسطه فیض هستند در امور تشریعی نیز این سمت را دارا هستند. صفار و کلینی در کتاب‌های خود روایات ولایت بر تشریع را بدون بیان معارض آورده‌اند. همچنین عناوینی که برای این روایات انتخاب کرده‌اند نشان می‌دهد که چنین ولایتی را در مورد امامان پذیرفته‌اند. شیخ صدوق معتقداست: اگر مراد از تفویض این باشد که خدا چون پیامبر خود را به مرتبه کمال رساند، چنانکه جز آنچه را موافق حقّ باشد نمیپذیرد و با خواست او مخالفت نمی‌کند، در این صورت به منظور اظهار شرف و کرامت پیامبر تعیین برخی از امورمانند افزودن بعضی از رکعات و تعیین نمازها و روزه‌های مستحب را به او تفویض کرده و این تفویض را به وسیله وحی از جانب خود مورد تأ کید قرار داده است. چنین تفویضی چه از جهت عقل و چه از جنبۀ نقل فسادی در آن نیست. صاحب حدائق ازجمله فقهایی است که وجوب خمس را از تشریعات ائمه می‌داند. ایشان می‌نویسد:«بعضی روایات دلالت می‌کنند همان‌گونه که حق تشریع به رسول خدا واگذار شده، به امامان نیز داده شده است.»
یکی از معاصران نیز در پاسخ به اشکالی در مورد حق تشریع امامان چنین می‌نگارد: «ما معتقدیم ایشان این حق را اعمال نکرده و رسول خدا نیز جز در موارد محدودی آن را به کار نبسته است؛ این حق به ایشان داده شده که در صورت نیاز با قانون گذاری آن را برطرف کنند و لیکن چون دین کامل بوده، نیازی به تشریع ائمه نبوده است؛ پس عدم اعمال حق تشریع از سوی ائمه بر کامل بودن دین دلالت می‌کند.»
برخی نیز برای راه حل جمع میان روایات باب تشریع امامان و عمل ائمه گفته‌اند: امامان بر اساس روایات معتبر ولایت بر تشریع دارند؛ اما با توجه به اینکه شرایط برای پذیرش اجتماعی احکام وضع شده از سوی آنان مهیا نبوده است؛ این ولایت را در حداقل اعمال کرده‌اند و اعمال بیش از آن در زمان ظهور خواهد بود. همان طوری که از امام صادق روایت شده: «هنگامی که قائم قیام کند امر جدیدی می‌آورد همان‌گونه که رسول خدا در ابتدای دعوت به اسلام دعوت به امر جدیدی کرد». برخی نیز معتقدند: ممکن است با توجه به اینکه نیازهای بشر در دوران امامان در چهار چوب سنت پیامبر پاسخ داده می‌شد، دیگر نیازی به جعل و تشریع احکام بیشتر نبوده است. با این حال می‌توان احکامی را در نظر گرفت که امامان تشریع کرده‌اند؛ ولی مستند آن را بیان نکرده باشند؛ مانند احکام زیارات ائمه و امور مربوط به آن، که در زمان رسول خدا نه موضوع داشته است و نه حکم آنها پیشتر بیان شده است.
قائلان به تفصیل
عده‌ای معتقدند: پیامبر ولایت تشریعی دارد ولی امام ندارد. برخی از فقها تشریع پیامبر را به دلیل روایاتی که مصادیق تشریعات پیامبر را ذکر کرده فقط می‌پذیرند. واینکه فقها واژه شارع را فقط در مقابل نام خداوند و پیامبر می‌گذارند و آن را دربارۀ امامان به کارنمی‌برند، روشن می‌شود که حق تشریع را برای آنان قبول نداشته‌اند. البته برخی در نقد این دیدگاه معتقدند: پس از آن که با دلایل ثابت شد که امام علی(ع) جانشین پیامبر(ص) است، هر آن چه برای پیامبر لازم بود، برای جانشینش هم لازم است.
مباحث معاصر
در دوره معاصر، مباحثی در زمینه ولایت امامان شیعه و ارتباط آن با خاتمیت پیامبر(ص) مطرح شده است. برخی معتقدند که اعتقاد به ولایت تشریعی امامان شیعه،با خاتمیت ناسازگار است. در مقابل، پاسخ‌هایی به این ادعا داده‌شده که بر اساس آن، ولایت تشریعی نه‌تنها منافاتی با خاتمیت ندارد، بلکه مهم‌ترین ویژگی امام معصوم است؛ زیرا به واسطه دائمی بودن دین اسلام و کامل بودن دین اسلام و زمان کمی که پیامبر برای تبلیغ اصول و فروع دین داشته است، نیاز به امامی است که سخنش حجت بوده و مردم بتوانند به حرف او اعتماد کنند؛ بنابراین باید دارای ولایت هم در توضیح و تفسیر دین و هم در بین احکام داشته باشد.
جستار وابسته
پانویس
- ↑ صافی گلپایگانی، سلسله‌مباحث امامت و مهدویت، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۹۷.
- ↑ سبحانی، ولایت تشریعى و تکوینی در قرآن مجید، ۱۳۸۵ش، ص۱۹.
- ↑ صافی گلپایگانی، سلسله‌مباحث امامت و مهدویت، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۹۷؛ سبحانی، ولایت تشریعى و تکوینی در قرآن مجید، ۱۳۸۵ش، ص۱۹.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۴۰، ۶۷؛ سوره انعام، آیه ۵۷.
- ↑ سبحانی، مفاهیم‌القرآن، ج۱، ص۶۰۶؛ صافی گلپایگانی، سلسله‌مباحث امامت و مهدویت، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۹۸.
- ↑ نگاه کنید به سبحانی، ولایت تشریعى و تکوینی در قرآن مجید، ۱۳۸۵ش، ص۱۹.
- ↑ سبحانی، مفاهیم‌القرآن، ج۱، ص۶۰۶-۶۱۰؛ صافی گلپایگانی، سلسله‌مباحث امامت و مهدویت، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۹۷-۹۹.
- ↑ سبحانی، ولایت تشریعى و تکوینی در قرآن مجید، ۱۳۸۵ش، ص۲۰-۲۱؛ صافی گلپایگانی، سلسله‌مباحث امامت و مهدویت، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ سبحانی، ولایت تشریعى و تکوینی در قرآن مجید، ۱۳۸۵ش، ص۲۱.
- ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به: صافی گلپایگانی، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۰-۱۳۲؛ مغنیه، الجوامع و الفوارق، ۱۴۱۴ق، ص۱۲۷و۱۲۸.
- ↑ عاملی، منتقی الجمان، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۴۳۹؛ آملی، تفسیر المحیط الأعظم،۱۴۲۲ق، ج ۳، ص۵۲۲؛ صالحپور، خورشید امامت و ولایت، ۱۳۸۴ش، ص۶۸
- ↑ شیرازی،الفقه، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۹۹
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۶۵-۲۶۸؛ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۳۸۳-۳۸۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: عاملی، الولایة التکوینیة والتشریعیة، ۱۴۲۸ق، ص۶۰-۶۳؛ مؤمن، «ولایة ولی المعصوم(ع)»، ص۱۰۰-۱۱۸؛ حسینی، میلانی، اثبات الولایة العامة، ۱۴۳۸ق، ص۲۷۲ و ۲۷۳، ۳۱۱و۳۱۲.
- ↑ محقق اصفهانی، حاشیه المکاسب، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۷۸
- ↑ صادقی، رکّعی، گونه‌های ولایت تشریعی امامان علیهم السلام در روایات.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۳۷۸ق، ج۶، ص۵۷۶.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۲، ص۳۵۷.
- ↑ رحمانی، بازشناسی احکام صادره از معصومین، ۱۳۸۲، ص۱۱۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۳۰ق، ج۵۱، ص۳۰
- ↑ صادقی، رکّعی، گونه‌های ولایت تشریعی امامان علیهم السلام در روایات.
- ↑ مکارم، انوار الفقاهة، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۵۶۶.
- ↑ ٰهمتی، همایون، ولایت تکوینی، ص۸۴؛ قادری، ولایت تکوینی ائمه در تفکر اسلامی، ص۴۴.
- ↑ سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۱۳۴
- ↑ سبحانی «خاتمیت و مرجعیت علمی امامان معصوم»،۱۳۸۴ش، قبسات،ش ۳۷، ص۵-۲۶؛ شریف‌زاده، «امامت در سازگاری با خاتمیت»، ۱۳۸۵ش، کتاب نقد، شماره ۳۸، بهار، ص۱۳۳-۱۴۶؛ محقق، «تعارض امامت و خاتمیت»، ۱۳۸۵ش، کتاب نقد، شماره ۳۸، بهار، ص۱۰۶-۱۳۲
- ↑ سید مرتضی در کتابش فصلی را به بحث تفویض اختصاص داده که عنوان فصل، دلالت بر این می‌کند که وی تفویض تشریع را نه تنها به امامان که به پیامبر نیز نمیپذیرد. علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، ۶۶۹.
- ↑ صفار در کتاب بصائر الدرجات دو باب تحت عنوان «باب التفویض إلی رسول الله» و «باب فی أن ما فوض إلی رسول الله فقد فوض إلی الائمه» دارد.(صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۳۷۸-۳۸۷) درباب دوم فقط سیزده روایت در یکسان بودن شأن امامان با پیامبر در تفویض تشریع می‌آورد. پس از آن نیز دو باب دیگر با عنوانهای «باب فی الائمة أنهم یوفقون و یسددون فی ما لایوجد فی الکتاب و السنة» و «باب فی المعضلات التی لاتوجد فی الکتاب و السنة ما یعرفه الائمة» دارد.(صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۳۸۷-۳۹۰) این دو باب را در حقیقت می‌توان تعلیل او بر اعتقادش مبنی بر ولایت داشتن امامان در امر حلال و حرام دانست.
- ↑ کلینی نسبت به ولایت تشریعی معصومان یک باب با عنوان «التفویض إلی رسول الله و إلی الائمة فی أمر الدین» دارد.(کلینی، الکافی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۶۵-۲۶۸) وی در این باب ده روایت ذکر کرده است که به یک روایت اشاره می‌شود: محمد بن حسن میثمی می‌گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: «خداوند رسولش را تأدیب کرد تا اینکه او را نسبت به آنچه اراده کرده بود توانا ساخت، سپس به او اختیار داد و فرمود: آنچه را رسول خدا به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه نهی می‌کند دست بردارید. سپس آنچه را خدا به رسولش تفویض کرد همان را به ما نیز تفویض کرده است. کلینی، الکافی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۶۸، ح۹.
منابع
- اصفهانی، محمدحسین، حاشیه المكاسب، بی‌‌نا، قم، ۱۴۱۸ق.
- آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی. ۱۴۲۲ ق،
- بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، تحقیق سید احمد حسینی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی،۱۴۳۶ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، جامعۀ مدرسین ، ۱۴۰۵ق.
- جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، ۱۳۸۲ش.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، اسراء، ۱۳۸۳ش.
- جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه: ولایت فقاهت و عدالت، قم، اسراء، ۱۳۷۹ش.
- حسن زاده آملی، حسن، ولایت تکوینی، چاپ اول، قم، قیام، ۱۳۷۱ش.
- حسینی میلانی، سیدعلی، اثبات الولایة العامة للنّبی و الائمة(ع)، قم، نشرالحقایق، چاپ اول، ۱۴۳۸ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة(طبع قدیم)، تقریر محمد علی توحیدی، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، امامت در بینش اسلامی، قم، مؤسسۀ بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.
- رحمانی، محمد، بازشناسی احکام صادره از معصومین، پژوهشی در مسائل حکومت اسلامی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- روحانی، هادی، نگاهی به مسئله ولایت، چاپ اول، شفق، ۱۳۶۶ش.
- سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، قم، مؤسسه سید الشهدا العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- سبحانی، ولایت تشریعی و تکوینی از دیدگاه علم و فلسفه، قم، موسسه امام صادق،۱۳۸۲ش
- سروش، عبدالکریم، بسط تجربه نبوی، تهران، موسسه فرهنگی صراط، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین، بی‌تا.
- شیرازی، سید محمد، الفقه، بیروت، دارالعلوم، ۱۴۰۷ق.
- صادقی، هادی، درآمدی بر کلام جدید، قم: کتاب طه و نشر معارف، ۱۳۸۳ش،
- صادقی، هادی؛ رکعی، محمد، ولایت ائمه/ گونه‌های ولایت تشریعی امامان علیهم السلام در روایات، امامت‌پژوهی بهار ۱۳۹۲ش، شماره ۹.
- صالح پور، قدرت الله، خورشید امامت و ولایت، قم، سلمان آزاده، ۱۳۸۴ش.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی(ویراست جدید)، قم، دفتر تنظیم و نشرآثار آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(ص)، قم، مکتبة آیت الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر جامعه مدرسین، ۱۴۱۷ق.
- عاملی، حسن (صاحب معالم)، منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۳۶۴ش.
- عاملی، سیدجعفر مرتضی، الولایة التکوینیة و التشریعیة، مرکز الاسلامی للدراسات، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق.
- علامه حلی، حسن بن مطهر، باب حادی عشر، شرح فاضل مقداد، قم، انتشارات مصطفوی، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهة، قم، مدرسة الإمام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۵ق.
- مؤمن قمی، محمد، «ولایة ولی المعصوم(ع)»، در مجموعة الآثار المؤتمر العالمی الثانی للامام الرضا(ع)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۹ق.
- همتی، همایون، ولایت تکوینی، چاپ اول، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
پیوند به بیرون
- ، هادی صادقی و محمد رکّعی، فصـلنامه امامت پژوهی، ش۹ ، بهار ۱۳۹۲.
- ، علی زمانی قمشه‌ای، فصلنامه اندیشه نوین دینی، ش۳۳، تابستان ۱۳۹۲.